సప్తసింధువుల్లో ఒకటి అయిన పరమ పవిత్ర సరస్వతీ నది, భారతీయ సంస్కృతిలో విశిష్ట స్థానం సంపాదించుకుంది. బ్రహ్మదేవుడి అర్ధాంగిగా చెప్పబడే వాగ్దేవి ఈ నదిగా అవతరించిందని పురాణాల పర్యాయంగా భావించబడుతుంది. వేదాలలో విశేషంగా కీర్తించబడిన ఈ నది నేడు చాలాచోట్ల అంతర్వాహినిగా ఉన్నా, దాని పవిత్రత మాత్రం అచంచలంగా కొనసాగుతోంది.
వ్యాసుడు–భాగవత సృజనకు ప్రేరణ
ఒక రోజు వ్యాస మహర్షి సరస్వతీ నదీ తీరాన బదరికాశ్రమంలో ధ్యానంలో లీనమయ్యాడు. వేదాల విభజన, భారత రచన చేసినా ఇంకా ఏదో రాసి ఉండాల్సిందన్న అసంతృప్తితో ఉండగా, నారద మహర్షి ప్రత్యక్షమయ్యాడు. ఆయన సూచన మేరకు భగవంతుని లీలలను వివరించే భాగవతం రచించాలని నిర్ణయించుకున్న వ్యాసుడు, సరస్వతీ నదిలో పవిత్ర స్నానం చేసి రచన ప్రారంభించాడు. అలా ఈ నది భాగవత సృష్టికి క్షేత్రసాక్షిగా నిలిచింది.
సరస్వతీ నదికి ప్రత్యేకత
ఈ నది ద్వారా మహర్షులు యజ్ఞయాగాలు నిర్వహించారనే ఉల్లేఖనాలు ఉన్నాయి. బ్రహ్మవైవర్త పురాణం, దేవీ భాగవతం వంటి గ్రంథాల్లో సరస్వతీని మహా నదిగా, హంసగానం గల ఆధ్యాత్మిక శక్తిగా వర్ణించబడ్డారు. శుకమహర్షి ఈ నదీ తీరం నుండి భూలోకానికి వచ్చినట్టు పురాణాలు చెబుతున్నాయి.
ఐతిహ్యమూ, వాస్తవమూ కలబోత
ఋగ్వేదం సరస్వతీని ‘అంబితమే, నదీతమే, దేవితమే’ అంటూ వర్ణించింది. ‘సరస్’ అంటే ప్రవహించే నీరు. అందువల్ల ‘సరస్వతి’ అంటే ప్రవాహశక్తి గలవాడి అని అర్థం. శాస్త్రవేత్తల అంచనా ప్రకారం వాతావరణ మార్పుల కారణంగా ఈ నది సుమారు ఐదువేల సంవత్సరాల క్రితం భూమి మీద నుండి అదృశ్యమైంది.
మహాభారత కాలంలో ప్రాధాన్యం
మహాభారతంలో సరస్వతీని వేదాల తల్లిగా పేర్కొంటూ, బలరాముడు తీర్థయాత్రలో ఈ నదీతీరంలోని పుణ్యక్షేత్రాలను సందర్శించాడని వివరించారు. పంజాబ్, హరియాణాల్లో కనిపించే కొన్ని నదీపాయలను ‘వైదిక సరస్వతి’గా భావించారు.
సరస్వతీ–జ్ఞానదేవతగా
హరప్పా నాగరికతకు ఆధారంగా ఉన్న సరస్వతీ నదిని, జ్ఞానదేవతగా పూజించినట్టు పురావస్తు ఆధారాలు తెలుపుతున్నాయి. పుష్కరాల సమయంలో ఈ నదిలో స్నానం చేయడం ద్వారా ముక్తి లభిస్తుందని భక్తుల నమ్మకం. మహర్షి అరవిందులు తన రచనలలో ఈ నదికి సంబంధించి విశేషాలు వివరించారు.
శాస్త్రీయ గుర్తింపుతో ముందుకు
1970లో అమెరికా ఉపగ్రహ ఫొటోగ్రఫీ ద్వారా సరస్వతీ ప్రవాహ మార్గం గుర్తించబడింది. హిమాలయాల్లోని శివాలిక్ పర్వతాల వద్ద మొదలై హరియాణా, రాజస్థాన్, గుజరాత్ మీదుగా కాంబే అఘాతంలో కలిసినట్టు గుర్తించారు.
పుష్కరాలు ఎక్కడ జరుగుతున్నాయి?
2025 మే 15న ప్రారంభమై మే 26 వరకు సరస్వతీ పుష్కరాలు ఘనంగా నిర్వహించబడనున్నాయి. ముఖ్యమైన పుష్కర క్షేత్రాలు:
- ఉత్తరాఖండ్‌లోని బద్రీనాథ్ సమీప ప్రాంతం
- ఉత్తరప్రదేశ్‌లోని ప్రయాగరాజ్ త్రివేణి సంగమం
- రాజస్థాన్‌లోని పుష్కర్
- గుజరాత్‌లోని సోమనాథ్ త్రివేణి సంగమం
తెలంగాణ రాష్ట్రం జయశంకర్ భూపాలపల్లి జిల్లా కాళేశ్వరంలో పుష్కరాలు అత్యంత వైభవంగా జరుగనున్నాయి. ఇక్కడ గోదావరి, ప్రాణహిత నదులతో సరస్వతీ అంతర్వాహినిగా కలుస్తోంది. ఇక్కడ 17 అడుగుల ఏకశిలా సరస్వతీ విగ్రహం స్థాపించబడింది. కాశీ పండితుల ఆధ్వర్యంలో 12 రోజులు ప్రత్యేక పూజలు, హోమాలు నిర్వహించనున్నారు.
